این گوهر از سنگ‌های نیمه قیمتی و قیمتی است و از دوران باستان تا اکنون موردتوجه بوده است به طوریکه در حفاری‌های باستان‌شناسی هزاره سوم قبل از میلاد به زیورآلاتی به شکل دستبند و گوشواره‌هایی از جنس عقیق اشاره می‌شود . در کتیبه‌های کاخ داریوش بزرگ درشوش نیز از این گوهر استفاده‌شده است . احتمال می‌دهند که در زمان هخامنشی عقیق از سغد آورده می‌شده است .
قدمت عقیق
۲۰ دستبند، گوشواره و آویز با قدمت بیش از ۲۲۰۰ سال از عقیق و اوپال مجاور سد سلمان فارسی که اخیراً کشف‌شده است نشانگر اهمیت این گوهر در ساخت زیورآلات از گذشته دور تا الآن است. از دنیای باستان تاکنون ایران به‌عنوان منبع عقیق‌های باکیفیت شناخته‌شده است. این شهرت به‌واسطه حضور سنگ‌های آذرین آتش‌فشانی است که در سرتاسر ایران گسترده شده است. بیشتر عقیق‌های ایران در سنگ‌های آتش‌فشانی ائوسن به بعد است که از ۵۰ میلیون سال پیش بدین سو تشکیل‌شده‌اند. این سنگها پس از فرسایش و از بین رفتن سنگ میزبان بتدریج در سطح زمین ظاهر می‌شوند.
عقیق در منابع باستانی
جزع ، قلنج یا خلنگ
نوع چندرنگ این گوهر را در کتب گوهرشناسی باستانی جزع نامیده‌اند و نام دیگر آن قلنج یا خلنگ است .
ظاهراً درگذشته به هر سنگ ابلق یا رنگینی قلنج می‌گفته‌اند و احتمالا جزع همانباشد که امروز بانام باباغوری شناخته می‌شود .
سلیمانی نام دیگر آن است که احتمال دارد گوهری باشد که از سلیمانیه عراق به ایران می‌آمده است.
بدلی برای یاقوت
در کتاب‌های گوهرشناسی باستانی عقیق‌های درخشان را به نوع نر و عقیق‌های کدر را به نوع ماده نسبت می‌داده‌اند. درگذشته نوع ماده آن تمایل به‌سوی یاقوت داشته و هر کس که حجری مشابه یاقوت می‌خواسته از عقیق سرخ جگری به‌عنوان بدل یاقوت به او می‌داده‌اند. تنها تفاوت آن با یاقوت در وزن سبک‌تر آن است و این نوع عقیق از اشباح یاقوت محسوب می‌گردد.
الجماهر ابوریحان بیرونی
در این کتاب در مورد این گوهر آمده که از رنگ سفید تا خرمایی، زرد، قرمز و سیاه یافت می‌شود.
در الجماهر از عقیق مشمشی به رنگ زردآلویی یا عقیق عراقی نام برده می شود که احتمالاً همان عقیق شرف الشمس است که انواع آن اکنون نیز در خراسان یافت می‌شود.
تنسوق نامه ایلخانی
در تنسوق نامه ایلخانی از عقیق سرخ نام‌برده شده که نوع یمنی آن را درگذشته مرغوب‌تر می‌دانسته‌اند.
عرایس الجواهر
در کتاب عرایس الجواهر از سه نوع عقیق سرخ، زرد و سیاه فام به‌عنوان گونه‌های ارزشمندتر یادشده .
تیفاشی از عقیق احمر، رطبی، کبود، سیاه و ارزق دورنگ نوشته است .
از عقیق سرخ یا عقیق احمر گل گون به فراوانی یادشده است.
در عرایس الجواهر از رنگ سرخ بعنوان بهترین نوع عقیق در قدیم یاد می‌کند .
در حال حاضر نیزعقیق سرخ یمنی همان عقیق احمر گل گون است که در گذشته بدان توجه ویژه داشته اند.
پلین کانی‌شناس یونانی
پلین کانی‌شناس یونانی عقیق را سارد نامیده است زیرا ابتدا در سارد Sarda واقع در آسیای صغیر دیده‌شده است. تئوفراست نیز به همین روال این رنگ را ساردیون Sardion نامیده است.
جواهر نامه سلطانی
در جواهر نامه سلطانی از نوع جگری که اعراب به عقیق سرخ شفاف از آن یاد می‌کنند و از خراسان می‌آمده، اشاره دارد و ذکر می کند که این رنگ آن را به سایر انواع ترجیح می‌داده‌اند.
جامع المفردات
در جامع المفردات ابن بیطار از قول ارسطو نقل‌شده که عقیق سرخ پررنگ درخشان بهترین نوع این گوهر است. عقیق آبی که نوع کریزوپریز آن است اغلب رنگ آبی، خاکستری تا سبز دارد. رنگ سبز شبیه به رنگ سیب کال آن مرغوب است و این رنگ تحت تأثیر هیدروکسید نیکل به وجود می‌آید..
خواص
در بحث سنگ درمانی از این گوهر به‌عنوان سنگی گرم و مرطوب مانند خون نام‌برده شده است که دل را قوی کند و تپش قلب را از بین ببرد. عقیق جزء سنگ‌های قیمتی است که با الهام و اشراق و عرفان و کشف و شهود عجین شده است و آنرا سنگ قدرت، شفادهنده و آرامش‌بخش می‌نامند.
رنگ و طرح عقیق
تابلوهای مینیاتوری
گونه‌های تزئینی عقیق گوهرهای طبیعی فوق‌العاده‌ای هستند؛ که به لحاظ زیبایی و تنوع رنگ نظیر ندارند .عقیق دارای اشکال متنوعی مانند خزه، درخت، علف‌های بیشه‌زار و حتی منظره طبیعی جنگلی و کوهستانی بارنگ‌های متنوع است .عقیق‌های با اندازه‌های بزرگ به هنرمند اجازه می‌دهد تا زیورآلات تزئینی بزرگ را خلق نماید. این گوهر به دلیل حضور یون‌های فلزی رنگ‌های متفاوتی را به خود می‌گیرد. گونه‌های مختلف آن بارنگ‌های آبی و سبز نسبت به رنگ‌های قرمز و زرد قیمت‌های بالاتری دارند.
گوهری با رنگ های متنوع
عقیق‌های بارنگ‌های متنوع و دوایر رنگ که در معادن کرمان، سیستان و بلوچستان و خراسان جنوبی دیده می‌شود را نمی‌توان نادیده گرفت؛ زیرا این عقیق‌های شفاف، بارگه‌هایی از مواد به رنگ‌های مختلف که بسیار چشم‌نواز هستند اگر بدون شکستگی و یا ادخال‌های بزرگ و حفره‌دار باشد به‌واقع یک گوهر قیمتی است.
نوع خزه‌ای و دندریتیک
عقیق‌های خزه‌ای و دندریتیک شبیه به شاخه و برگ درختان استثنایی هستند . در این موارد ادخال‌های واردشده به سنگ، الگوی زیبایی را خلق نموده‌اند که در هیچ تابلوی نقاشی قابل ترسیم نیست. این‌ها جزء ویژگیهای مشخصی هستند که قیمت عقیق را از عقیق‌های معمولی متمایز می‌نماید. نمونه‌های طبیعی که با لیمونیت زردرنگ و هماتیت قرمزرنگ اخرایی آغشته شده‌اند و یا اوپال های آتشین هر یک می‌توانند منبعی برای افزایش ارزش‌افزوده بیشتر این سنگها شود.
نمونه های فسیل
چوب‌های فسیلی سیلیسی‌شده بارنگ روشن که گاهی حلقه‌های اصلی چوب نیز در آن مشخص است . پوسته یک فسیل گاستروپود یا آمونیت که توسط سیلیس جایگزین شده نیز از گونه‌های متنوع عقیق هستند.
انواع نادر
عقیق‌های استثنایی با رشد غده‌ای شبیه به خوشه‌های انگور یکی از انواع نادر و گران‌بهای عقیق است که هنوز نسبت به سایر گوهرها مقرون‌به‌صرفه تر و زیباتر است. گونه‌های عقیق پرجاذبه دیگری هست که گونه‌های سبز قارچ گونه می باشد که گاهی عناصر داخلی آن شبیه پر یا پرچم شبیه مناظر درون یک آکواریوم دیده می‌شود . گاهی مناظر عقیق‌ها شبیه به صحنه‌های زیبای طبیعی مانند تصویر یک چهره یا ابرهایی بر فراز کوهستان و یا ساحلی آبی با درختان و درختچه‌ها و بوته‌زارهای بیشمار هستند .
گوهرهای رنگ شده
رنگ‌آمیزی این گوهر گرچه مرسوم است اما از همتایان طبیعی خود ارزان‌تر و کم‌ارزش‌تر می باشند . اگرچه نمونه‌های رنگ‌شده نیز پایدار هستند و می‌توانند شبیه به انواع طبیعی زیبا و پرجاذبه باشند اما قیمت عقیق‌های بارنگ طبیعی معمولاً گران‌تر است. عقیق‌های با نوارهای متحدالمرکز و تنوع رنگی خیره‌کننده که در معادن عقیق خراسان جنوبی یافت می شود از ارزش بالایی برخوردار می‌باشند . این رنگ‌ها می‌توانند ساختگی باشند که ارزش نمونه‌های رنگ‌شده به‌مراتب کمتر از نمونه‌های طبیعی است.
الگوی تراش
تراش عقیق با الگوی مدال و گنبدی بیشتر انجام می‌شود و بایستی از الگوهای تراش زاویه در آن‌ها خودداری نمود. نحوه برش و زاویه برش نیز در ایجاد زمینه زیبا در سنگ عقیق اهمیت بسیار دارد . برای قطعات حکاکی شده و مجسمه‌تراشی استفاده از الگوهای خلاق و استفاده از عناصر طبیعی بسیار مهم است . بر این اساس ارزش گوهر با الگوهای خلاق افزایش می‌یابد . بدین صورت به کارگیری هنر و مهارت تراش‌کار در استفاده از الگوهای هنری، بر خود قیمت سنگ ارجحیت دارد و این نکته مهم در تراش گوهر عقیق بایستی لحاظ شود. فراوانی عقیق باعث شده تا در تمام اندازه‌ها قیمت آن با قیراط هم سنگ نشود .
کاربرد
عقیق با داشتن الگوهای طبیعی گسترده و گونه‌های مختلف کاربرد وسیعی در تهیه زیورآلات دارد
و قطعا تاکنون به این حرفه به لحاظ ارزش تجاری به عنوان یک حرفه درآمدزا پرداخته نشده است.
