در چین باستان از ۲۵۰۰ سال قبل یشم را می‌شناختند. یشم از سنگ‌های قیمتی چین است که از آن در ساخت مجسمه، نگین‌های گردن‌آویز و صنایع‌دستی متعددی استفاده می نمایند. کاربرد یشم به‌عنوان گوهر در تمدن هلیل نیزسابقه طولانی دارد. صنعت گران تپه یحیی به‌طور وسیعی از این کانی و کانی‌های مشابه آن در زیورآلات، انفیه‌دان و ظروف نگهداری عطریات استفاده می‌کرده‌اند.
یشم در کتب گوهرشناسی
در کتب گوهرشناسی باستانی یشم به نام‌های یشپ، یشب، یصب، یسب و یسف از آن نام‌برده شده است. در تنسوق نامه ایلخانی آمده است که یشب یا همان یشم انواع متعدد دارد و در کوه‌های کرمان یافت می‌شود و نوع آن در این منطقه سخت و خوب است.در عرایس الجواهر و جواهر نامه سلطانی نیز از معادن یشم کرمان به‌خوبی یادشده است. گزارش‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهد که استفاده از یشم در تمدن‌های باستانی مقارن با تمدن هلیل و کارگاه‌های کنار صندل و تپه یحیی در شهداد و شهر سوخته و سیلک نیز دیده‌شده است.
انواع یشم
یشم انواع متعددی دارد و گاهی کانی‌هایی که به آن شباهت دارند نیز یشم نامیده می‌شوند که یشم نیستند. یشم یک کانی سیلیکاته است و به‌طورکلی دو گونه سیلیکاتی آن از دیگر موارد که اشباح یشم نامیده می‌شوند به سنگ گوهر یشم نزدیک‌تر هستند. جید یا یشم حقیقی پیروکسن ژاده ایت و نوع دیگر آن از خانواده آمفیبول است که کانی آن نفریت نامیده می‌شود.
پیروکسن ها
پیروکسن ها به لحاظ ساختاری معمولاً سخت‌تر، توده و متراکم هستند. تنوع رنگ در یشم زیاد است. یشم خالص ژاده ایتی سفیدرنگ است و به‌واسطه حضور ترکیبات آهن در ساختار بلورین آن متمایل به سبز می‌شود. تأثیر توأم ترکیبات منگنز و آهن سبب می‌شود تا در رنگ‌های صورتی تا قهوه‌ای، قرمز تا آبی و سیاه و یا نارنجی تا زرد دیده شود. گاهی به‌واسطه شرایط تشکیل و تغییرات جزئی در ساختار بلوری یشم و تحت تأثیر حباب‌های ریز در شبکه تبلور آن و فارغ از تأثیر سایر عناصر و ترکیبات به رنگ سبز زمردی دیده می‌شود که گونه کمیاب یشم است و از مرغوبیت بالایی برخوردار هست به‌طوری‌که این گوهر قیمتی گاهی معادل هم‌وزن طلا ارزشمند است که یشم سلطنتی نامیده می‌شود.
یشم آمفیبولی
نوع آمفیبولی یشم که در خانواده ترمولیت، اکتینولیت طبقه‌بندی می‌شود معمولاً در محیط‌های کم‌فشار تشکیل می‌شود و دارای ساختار رشته‌ای است.
خصوصیات کانی‌شناسی انواع یشم
برای تمیز انواع یشم از یکدیگر لازم است تا خصوصیات کانی‌شناسی یشم شرح داده شود. همان‌طوری که گفته شد یشم ژاده ایتی یک نوع پیروکسن است که در فشارهای بالای سنگ‌های دگرگونی تشکیل می‌شود و وزن مخصوص آن در حدود ۳٫۳۳ و سختی آن حدود ۷ در مقیاس موهس است. رنگ واقعی یشم ژاده ایتی سفید است و می‌تواند دارای رنگ‌های متنوع سبز باشد. رنگ‌های یشم ژاده ایتی نسبت به یشم‌های نفریتی تیره‌تر و براق‌تر است.
یشم‌های نفریتی یا همان‌گونه یشم از خانواده آمفیبول دارای وزن مخصوص کمتر از ۳ و حدود ۲٫۹۸ است و سختی آن کمتر و در حدود ۶ هست.
اشباح یشم
سرپانتین
از مهم‌ترین کانی‌هایی که به‌عنوان اشباح یشم از آن نام‌برده می‌شود سرپانتین است که دارای وزن مخصوص حدود ۲٫۵ و سختی بین ۳ تا ۴ است. سرپانتین حاصل دگرسانی کانی اولیوین یا همان زبرجد است که به رنگ‌هایی مشابه یشم دیده می‌شود اما به لحاظ ساختار توده‌ای، متراکم، ریز بلورین و گاهی بی‌شکل است و مرغوبیت یشم را ندارد. سرپانتین نیز یک کانی سیلیکاتی است.
اونچورین
از دیگر انواع مشابه یشم، کانی‌هایی هستند که در خانواده سیلیکاتی سیلیس دار متبلور می‌شوند. یکی از این کانی‌ها، اونچورین Aventurine است که نوعی کوارتزیت ریزبلور تا بی‌شکل است. وزن مخصوص متوسط اونچورین حدود ۲٫۷ و سختی آن بین ۶٫۵ تا ۷ است. رنگ این کانی شبه یشم معمولاً سفیدآبی متمایل به سبز با سایه‌های فلزی و گاهی قهوه‌ای متمایل به قرمز هست. اونچورین به نام یشم هندی شناخته می‌شود.
منافع یشم
خصیصه مهم یشم چنین است، هر که با خود داشته باشد از صاعقه در امان خواهد بود و در چشم مردم شیرین گردد. یشم را سنگ پهلو نیز نامیده‌اند زیرا یونانیان از آن برای معالجه امراض کلیه مفید می‌دانستند و از آن استفاده می‌کرده‌اند. یشم چون دارای عنصر منیزیم است برای امراض معده نیز نافع است و یشم‌های نفریتی منیزیم بیشتری دارند.
منابع و زمین شناسی یشم
منابع مهم و گوهری ارزشمند یشم از عهد باستان تا به امروز مکزیک و چین است. در حال حاضر یشم میانمار، ژاپن، افغانستان و کالیفرنیا در بازار جزء مرغوب‌ترین یشم‌ها محسوب می‌گردند. گاهی یشم‌های باستانی مکزیکی از طلای هم‌وزن خودشان ارزشمندتر بوده‌اند. مجسمه‌های بی‌نظیری از یشم در امریکای جنوبی، چین و اروپا در موزه‌ها وجود دارد که نشان از هنر تراشکاران دوران باستان است.
